EBÛ ABDİLLÂH EL-HÂRİS BİN ESED EL-MUHÂSİBÎ KİMDİR?
Ebû
Abdillâh el-Hâris b. Esed el-Muhâsibî el-Anezî (ö. 243/857), ilk dönem
sûfîlerinden olup hadis, kelâm ve tefsir alanlarında yetkin bir İslam alimidir.
Basra’da Rebîa kabilesinin Aneze koluna mensup olarak 165 (781) veya 170 (786)
yılında dünyaya geldi. Nefis muhasebesine olan derin ilgisi nedeniyle
“Muhâsibî” lakabıyla anılmıştır.
MUHÂSİBÎ’NİN HAYATI VE EĞİTİMİ
Muhâsibî,
Mu'tezile’nin merkezi olan Basra’da doğup büyüdü. Babası da bu mezhebi
benimsediği için gençliğinde Mu'tezile etkisinde kaldı. Daha sonra Bağdat’a
giderek hadis ilminde ünlü olan Vekî' b. Cerrâh, Süleyman b. Dâvûd ve Ebû Ubeyd
Kāsım b. Sellâm gibi isimlerden eğitim aldı. Ayrıca İmam Şâfiî’nin öğrencisi
olduğu bilinmektedir. Babasının Mu'tezilî düşüncesi sebebiyle onun mirasını
reddetti ve gençlik yıllarında fakir bir hayat sürdü. İlerleyen yaşlarında malî
durumunun düzeldiğine dair kaynaklar vardır.
TASAVVUFÎ YÖNÜ VE MUHÂSİBÎ ADININ KÖKENİ
Muhâsibî
ismini, nefis muhasebesindeki titizliğinden almıştır. Bağdat’a yerleştikten
sonra zâhidler grubuyla tanışmış, hayatının yönü tamamen değişerek tasavvufî
kimliği ortaya çıkmıştır. Selef akîdesinin hakim olduğu dönemde hadis
meclislerinde bulundu ve tasavvufî düşüncelerini bu ortamdan bağımsız geliştirdi.
MUHÂSİBÎ VE MU'TEZİLE İLİŞKİSİ
Muhâsibî’nin
Mu'tezile ile ilişkisi karmaşıktır. Başlangıçta bu mezhebe yakın duran
Muhâsibî, daha sonra Mu'tezile’yi sert biçimde eleştirmiştir. Fehmü’l-Kur’ân ve
er-Riâye gibi eserlerinde Mu'tezile’ye yönelik sert eleştiriler yapmış, fakat
onların metotlarını kullanması sebebiyle Selef uleması tarafından
eleştirilmiştir. Özellikle Ahmed b. Hanbel ve takipçileri tarafından sert
tepkiler görmüş, hayatının son dönemlerinde bu nedenle inzivaya çekilmek
zorunda kalmıştır.
MUHÂSİBÎ’NİN ESERLERİ VE ETKİLERİ
Muhâsibî’nin
26 eserinden günümüze ulaşan 22'si, özellikle tasavvuf literatüründe önemli yer
tutmaktadır. Bunlardan en önemlileri:
- er-Riâye: Tasavvuf ahlâkına dair temel eseridir.
- Âdâbü’n-nüfûs: Ahlâkî öğretileri içeren önemli bir çalışmadır.
- Fehmü’l-Kur’ân: Tefsir usulü üzerine yazılmıştır.
- el-Kasd
ve'r-Rücû ilallah: Tövbe ve nefis muhasebesi
üzerine yazılmıştır.
MUHÂSİBÎ’NİN TASAVVUFÎ GÖRÜŞLERİ
Muhâsibî’nin
tasavvuf anlayışının temel kavramları nefis muhasebesi, havf (korku) ve
recâdır. O, nefsin sürekli kontrol altında tutulmasını, hataya sürükleyici
gücünün fark edilmesini ve kalbin temiz tutulmasını önerir. Bu yaklaşımlarıyla
sûfî düşüncede nefis muhasebesinin öncüsü sayılır. Tasavvufu felsefeyle
birleştirme yönündeki yaklaşımlarıyla da öncü kabul edilir.
MUHÂSİBÎ VE KELÂM İLMİ
İbn
Küllâb ve Ebü’l-Abbas el-Kalânisî ile birlikte Ehl-i sünnet kelâmının temelini
atanlardan biridir. Mu'tezile başta olmak üzere bid‘at mezheplere yönelik
eleştirilerde bulunmuş, onların akılcı metotlarını kullanarak Ehl-i Sünnet
düşüncesini güçlendirmiştir. Ahmed b. Hanbel, onun Kur’an konusundaki
görüşlerine şiddetle karşı çıkmıştır.
MUHÂSİBÎ’NİN ÖLÜMÜ VE MİRASI
Hayatının
son döneminde Ahmed b. Hanbel’in taraftarlarının baskısıyla karşılaştı ve
inzivaya çekildi. İbn Hanbel’in vefatından sonra Bağdat’a döndü ve 243 (857)
yılında vefat etti. Cenazesinde az kişinin bulunması, Selefî kesimin ona olan
mesafeli tutumunun sonucudur. Ancak fikirleri tasavvuf ve kelâm tarihinde
önemli izler bırakmıştır.
SIKÇA SORULAN SORULAR
Soru:
Muhâsibî kimdir ve neden önemlidir?
Cevap: Muhâsibî, ilk dönem sûfî âlimlerindendir. Nefis muhasebesi kavramının öncüsü ve tasavvuf felsefesinin öncülerindendir.
Soru:
Muhâsibî’nin tasavvuftaki temel kavramları nelerdir?
Cevap: Nefis muhasebesi, zühd, havf, recâ ve ihlâs gibi kavramlar temelini oluşturur.
Soru:
Muhâsibî’nin eserlerinden hangisi en önemlidir?
Cevap: En önemli ve tanınmış eseri er-Riâye olup, tasavvuf ahlâkı üzerine önemli etkiler yapmıştır.
Soru:
Muhâsibî’nin Mu'tezile’ye bakışı nasıldı?
Cevap: Başlangıçta etkilense de sonrasında Mu'tezile’ye karşı sert eleştiriler yapmış ve onların görüşlerini reddetmiştir.
Soru:
Muhâsibî hangi mezhebe bağlıydı?
Cevap: İmam Şâfiî’nin öğrencisi olması sebebiyle Şâfiî mezhebine yakın görüşler benimsediği bilinir.
el-Akl ve fehmü’l-Kurʾân ESERİ
