TİBYAN TEFSİRİ (ö. 1111/1699)
Kur’an-ı Kerim’in ilk Türkçe matbu tefsiri olan eseri.
MEHMED B. HAMZA ED-DEBBAĞ’IN HAYATI
Mehmed
b. Hamza ed-Debbağ, Ayıntab’da dünyaya geldi. Ayıntabi ve Sivasi nisbeleriyle
tanınan müellif, aynı zamanda Tefsiri Mehmed Efendi lakabıyla da anılmaktadır.
Temel ilimleri memleketinde öğrendikten sonra Amid, Trablusşam, Dımaşk ve
Kahire gibi önemli ilim merkezlerinde bulundu. Yirmi yaşında Sivas’a yerleşen
Debbağ, burada kırk yıl süren bir öğrenim hayatı geçirdi. Akli ilimleri Ali b.
Muhammed el-Gurani ve Zeynelabidin b. Muhyiddin el-Gurani gibi hocalardan
tahsil etti. Ayrıca Nureddin eş-Şebramellisi gibi dönemin önemli alimlerinden
tefsir ve hadis dersleri aldı. Sivas’ta müftülük yapan Ayıntabi’nin talebeleri
arasında Kazabadi, Saçaklızade Mehmed Efendi, Tosyalı Mustafa b. Ali el-Hayri
ve Darendereli Hamza Efendi gibi isimler yer almaktadır (Arpa, s. 21-24).
TİBYAN TEFSİRİ’NİN YAZILIŞ SÜRECİ
Ayıntabi,
tefsirinin mukaddimesinde Şeyhülislam Minkarizade Yahya Efendi’nin kendisini
huzur dersleri için İstanbul’a davet ettiğini belirtir. Bu derslerden birinde
Sultan IV. Mehmed’in Kur’an’ı Türkçe’ye tercüme ve tefsir etmesini istediğini,
kendisine dört adet tefsir ve on lugat kitabı hediye ettiğini aktarır. Bu talep
üzerine Ayıntabi, Hıdır b. Abdurrahman el-Ezdi’nin et-Tibyan fi tefsiri’l-Kurʾan adlı
eserini temel alarak iki yıl içinde tercüme-telif karışımı bir eser hazırladı.
Eserin bir nüshasını padişaha sundu, diğerini ise halkın istifadesi için
vakfetti. Kaynakların çoğu eserin 1110 (1698) yılında tamamlandığını belirtse
de, IV. Mehmed’in 1099’da (1687) tahttan indirilmesi ve 1104’te (1693) vefat
etmesi, bu tarihin doğruluğunu sorgulatmaktadır. Ayıntabi’nin İstanbul’da
1662-1669 yılları arasında bulunduğu ve eseri bu dönemde kaleme aldığı düşünülmektedir
(Nafiz Rıdvan – Uzunçarşılı, s. 136-137).
AYINTABİ’NİN İLMİ KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ
Nakşibendi
tarikatına mensup olan Ayıntabi, Sivas’a dönmek istediğinde Şifaiye
Medresesi’nde görevlendirildi. 1100 (1689) yılında ise Şeyhülislam Debbağzade
Mehmed Efendi Medresesi’ne tayin edildi. 22 Rebiülevvel 1111 (17 Eylül 1699)
tarihinde Sivas’ta vefat eden Ayıntabi’nin kabri, I. Dünya Savaşı sırasında Ağa
Camii haziresine nakledilmiştir. Müellifin Tibyan Tefsiri dışında Haşiyetü
Envari’t-tenzil lil-Beyzavi, Haşiye ʿala şerhi Haşiyeti’l-Hayali
li’l-ʿAkaʾidi’n-Nesefi, Haşiye ʿala Haşiyeti Mir Ebi’l-Feth, Haşiye
ʿala Zadi’l-mütezevvicin fi şerhi Zuhri’l-müteʾehhilin, Haşiye ʿala
Haşiyeti’s-Seyyid ʿala Şerhi Muhtaṣarı İbni’l-Hacib ve Risale
fi’l-manṭık gibi eserleri de bulunmaktadır (Arpa, s. 24-26).
TİBYAN TEFSİRİ’NİN ÖZELLİKLERİ
Tibyan
Tefsiri, mukaddimesinde Tercüme-i Tibyan olarak
adlandırılmış ve Tercüme-i Tefsir-i Tibyan, Tefsir-i Tibyan gibi
isimlerle de anılmıştır. Eserde Ferra el-Begavi, Kadi Beyzavi ve Fahreddin er-Razi’nin
tefsirleri başta olmak üzere birçok kaynaktan yararlanılmıştır. Ayrıca
Ebü’l-Leys es-Semerkandi’nin Tenbihü’l-gafilin ve Bustanü’l-ʿarifin’i,
Süyuti’nin el-İtkan’ı, Gazzali’nin İhyaʾ’sı ve
Muhyiddin İbnü’l-Arabi’nin el-Fütuhatü’l-Mekkiyye’si gibi tefsir
dışı kaynaklara da başvurulmuştur (Arpa, s. 34-40; İyibilgin, s. 27-42). Bu
sayede Ezdi’nin dirayet ağırlıklı eseri, rivayet ağırlıklı bir tefsire
dönüşmüştür.
TEFSİRİN ÜSLUBU VE ETKİLERİ
Ayıntabi,
eserinde halkın seviyesini aşan ilmi tartışmalardan kaçınmış, dil tahlillerine
ve edebi sanatlara fazla yer vermemiştir. Bunun yerine, halkın ilgisini çeken
kıssaları genişçe anlatmış, İsrailiyat türü rivayetlere ve fıkhi konulara
değinmiştir. Eser, “avami” üslubuyla Osmanlı toplumunun dini hayatına büyük
ölçüde tesir etmiş ve geniş halk kitleleri tarafından benimsenmiştir.
Cumhuriyet’in ilanına kadar en çok basılan ve okunan tefsir olma özelliğini
korumuştur. Mustafa Kemal Atatürk’ün kütüphanesinde de yer alan eser, günümüzde
de okunmaya devam etmektedir.
SIKÇA SORULAN SORULAR
Soru: Mehmed
b. Hamza ed-Debbağ kimdir?
Cevap: Ayıntab’da doğan ve Sivas’ta uzun yıllar ilimle meşgul olan
bir İslam alimidir. Tefsiri Mehmed Efendi lakabıyla tanınır.
Soru: Tibyan
Tefsiri’nin önemi nedir?
Cevap: Osmanlı döneminde en çok okunan ve basılan tefsirlerden
biridir. Halkın anlayabileceği bir üslupla yazılmıştır.
Soru: Tibyan
Tefsiri hangi kaynaklardan yararlanmıştır?
Cevap: Ferra el-Begavi, Kadi Beyzavi ve Fahreddin er-Razi’nin
tefsirleri başta olmak üzere birçok kaynaktan istifade edilmiştir.
Soru: Ayıntabi’nin
diğer eserleri nelerdir?
Cevap: Haşiyetü Envari’t-tenzil lil-Beyzavi, Haşiye
ʿala şerhi Haşiyeti’l-Hayali li’l-ʿAkaʾidi’n-Nesefi gibi eserleri
bulunmaktadır.
Soru: Tibyan
Tefsiri günümüzde okunuyor mu?
Cevap: Evet, eser günümüzde de okunmakta ve Latin harfleriyle
yapılan neşirleri bulunmaktadır.
