Ebü’n-Nadr Muhammed b. Mes‘ud b. Muhammed el-Ayyaşi es-Sülemi es-Semerkandi (ö. 320/932 [?])
MUHAMMED B. MES‘UD EL-AYYAŞİ: HAYATI VE ESERLERİ
Muhammed
b. Mes‘ud, dedesi Ayyaş’a nispetle "el-Ayyaşi" olarak anılmaktadır.
Beni Temim kabilesine mensup olduğu ileri sürülmekte olup, nisbesinden de
Semerkantlı olduğu anlaşılmaktadır. Bazı kaynaklarda, Kufe, Bağdat ve Kum alimlerinden
ders aldığı belirtilmişse de bu durumun mutlaka seyahat ettiğini göstermediği,
aksine bu alimleri kendi bölgesinde dinlemiş olabileceği ifade edilmiştir.
Ancak, bunun aksini destekleyen çeşitli veriler de mevcuttur. Öğrencilerinden
Keşşi, onun Kufeli hocası Ali b. Hasan b. Faddal el-Kufi hakkında kendisine
"Irak ve Horasan bölgesinde fıkıh ilmi ve fazilet açısından bu hocasından
daha üstün birini görmediğini" söylediğini aktarmaktadır. Ayrıca, bir
diğer hocası Ebu Ya‘kūb İshak b. Muhammed el-Basri’den hadis almak için
Bağdat’a gittiğini de bildirmektedir.
El-Ayyaşi’nin
hocaları arasında Ali b. Hasan b. Faddal el-Kufi’nin yanı sıra Abdullah b.
Muhammed b. Halid et-Tayalisi, Muhammed b. Ahmed en-Nehdi el-Kufi, İbrahim b.
Muhammed b. Faris, Ali b. Muhammed b. Feyruzan el-Kummi ve Fazl b. Şazan en-Nisaburi
gibi önemli isimler yer almaktadır. IV. (X.) yüzyılın başlarında Maveraünnehir’de
İmamiyye mezhebinin önde gelen alimlerinden biri olarak kabul edilen Ayyaşi, bu
mezhebin yayılmasına önemli katkılarda bulunmuştur. Önemli talebeleri arasında
oğlu Ca‘fer, Keşşi, Ebü’n-Nasr Ahmed b. Yahya ve Haydar b. Muhammed b. Nuaym
es-Semerkandi bulunmaktadır. Vefat tarihi klasik kaynaklarda belirtilmemiş
olup, son araştırmalara göre 320 (932) yılı civarında vefat ettiği
düşünülmektedir.
AYYAŞİ’NİN İLMİ KİŞİLİĞİ VE DEĞERLENDİRMELER
Şii
kaynaklarında el-Ayyaşi güvenilir bir alim olarak tanıtılmakta, mezhebin önde
gelenlerinden biri olduğu ve geniş dini bilgisiyle tanındığı vurgulanmaktadır.
Bununla birlikte, zayıf ravilerden çokça rivayette bulunduğu da ifade
edilmektedir. Şii olmayan kimselerden aktardığı rivayetler sebebiyle bazı İmamiyye
alimlerince eleştirilmiş olup, özellikle modern araştırmalarda bu konuya dikkat
çekilmiştir.
Ayyaşi’nin,
babasından kalan mirası ve mal varlığını ilim yolunda harcadığı
belirtilmektedir. Evinin, mescid ve medrese işlevi gördüğü, burada ilimle
uğraşan çok sayıda müstensih, okuyucu, mukabeleci ve yazarın bulunduğu
nakledilmektedir. Özellikle tefsir alanındaki çalışmaları sonraki alimler
üzerinde büyük bir etki bırakmıştır. Keşşi’nin, Şii rical ilmindeki en temel
kaynaklardan biri olan Maʿrifetü’r-rical adlı eserinin en önemli
kaynaklarından biri de el-Ayyaşi olmuştur.
İlk
dönemlerinde Sünni olduğu ve daha sonra Şiiliği benimsediği belirtilmektedir.
Ancak, Şiiliği kabul etmeden önce kaleme aldığı eserlerinde Sünni inanç
çizgisinde olduğu görülmektedir. Şiiliği benimsedikten sonra ise her iki
mezhebin mensupları için ayrı ayrı ilim halkaları oluşturmuş, büyük kısmı fıkıh
olmak üzere 200’den fazla eser kaleme almıştır.
TEFSİRÜ’L-AYYAŞİ VE DİĞER ESERLERİ
El-Ayyaşi’nin
en önemli eseri Tefsirü’l-ʿAyyaşi adlı rivayet tefsiridir. Ancak
günümüze ulaşan kısımları sadece Fatiha Suresi’nden Kehf Suresi’ne kadar olan
bölümleri kapsamaktadır. VI. ve VII. yüzyıllarda bazı kaynaklarda tefsirin
sonraki surelerine atıflar yapılmış olması, tamamının zamanla kaybolduğunu
göstermektedir. Eserin başında sekiz bölümden oluşan bir mukaddime yer
almaktadır.
İmamiyye
mezhebinin günümüze ulaşan en eski tefsirleri arasında bulunan bu eser, Ehl-i
Beyt rivayetlerinin korunması açısından büyük bir öneme sahiptir. Ayyaşi,
Kur’an tefsirinde kişisel yorumlara yer vermemiş, sadece kendisine ulaşan
rivayetleri aktarmıştır. Ancak, tefsirde yer alan bazı rivayetlerin
güvenilirliği konusunda Şii alimler arasında farklı görüşler bulunmaktadır.
Eserin aslındaki senedlerin, bir müstensih tarafından çıkarıldığı
belirtilmektedir.
El-Ayyaşi’nin
diğer önemli eserleri arasında şunlar bulunmaktadır:
- Kitabü Sireti Ebi
Bekr
- Kitabü Sireti
ʿÖmer
- Kitabü Sireti ʿOSman
- Kitabü Sireti
Muʿaviye
- Kitabü Miʿyari’l-aḫbar
- Kitabü’l-Ḫums
- Kitabü’t-Takıyye
- Kitabü’n-Nücum
ve’l-fal ve’l-kıyafe ve’z-zecr
Bu eserlerin birçoğu fıkıh, siyer ve ahlak konularında kaleme alınmıştır.
SIKÇA SORULAN SORULAR
Soru: El-Ayyaşi’nin en önemli eseri hangisidir?Cevap: En önemli eseri Tefsirü’l-ʿAyyaşi olup, rivayet tefsiri türünde yazılmıştır ve Şii tefsir geleneği içinde büyük bir yere sahiptir.
Soru: Ayyaşi hangi mezhebe mensuptur?
Cevap: İlk dönemlerinde Sünni olduğu, ancak daha sonra Şiiliği benimsediği belirtilmektedir.
Soru: Ayyaşi’nin tefsiri günümüze eksiksiz ulaşmış mıdır?
Cevap: Hayır, günümüze sadece Fatiha Suresi’nden Kehf Suresi’ne kadar olan bölümleri ulaşmıştır.
Soru: Ayyaşi’nin hocaları kimlerdir?
Cevap: Ali b. Hasan b. Faddal el-Kufi, Abdullah b. Muhammed b. Halid et-Tayalisi, Muhammed b. Ahmed en-Nehdi el-Kufi gibi birçok önemli alimden ders almıştır.
Soru: El-Ayyaşi’nin en çok eleştirildiği konu nedir?
Cevap: Zayıf ravilerden çok sayıda rivayet aktarması ve bazı Şii olmayan kimselerden nakilde bulunması, kendisini eleştirilerin odağı haline getirmiştir.
