Ebü’l-Kasım Mahmud b. Ebi’l-Hasen b. el-Hüseyn el-Gaznevi en-Nisaburi (ö. 553/1158’den sonra)
NİSABURİ’NİN LAKAPLARI VE KİMLİĞİ
Nisaburi, “Beyanülhak” lakabıyla tanınmıştır. Ayrıca “Şehabeddin” ve “Necmeddin” lakaplarıyla da anılmıştır. İlk kaynaklarda babası sadece “Ebü’l-Hasan” olarak geçerken, Hediyyetü’l-ʿarifin’de babasının adı “Ali” olarak belirtilmiştir. Nisaburi, Kasım ve Muhammed adlı iki oğlundan bahsetmiştir.NİSABURİ’NİN EĞİTİMİ VE KARİYERİ
Nisaburi, muhtemelen Nişabur’da yetişmiştir. 553 (1158) yılında Hucend’de tamamladığı İcazü’l-beyan adlı eseri, onun hayatının bir bölümünü burada geçirdiğini göstermektedir. Daha sonra Dımaşk’a yerleşen Nisaburi, el-Medresetü’l-Muiniyye’de müderrislik yapmış ve ölümüne kadar bu görevini sürdürmüştür. Vefatından sonra yerine oğlu Muhammed geçmiştir. Zirikli’nin onun ölüm tarihini 550 (1155) olarak vermesi doğru değildir.NİSABURİ’NİN İLMİ KİŞİLİĞİ
Yakūt el-Hamevi, Nisaburi’nin değerli bir alim olduğunu ve tefsir, dil, fıkıh gibi alanlarda uzmanlık sahibi olduğunu belirtmiştir. Kadı ve hatiplerin övünç kaynağı olarak nitelendirilen Nisaburi, özellikle tefsir alanında önemli eserler vermiştir.NİSABURİ’NİN ESERLERİ
1. İCAZÜ’L-BEYAN ʿAN MEʿANİ’L-KURʾAN
Bu eser, Nisaburi’nin en önemli çalışmalarından biridir. Mukaddimesinde, ilk dönem tefsirlerinin yetersiz kaldığını, sonrakilerin ise aşırı detay ve tekrarlarla dolu olduğunu belirtmiştir. Bu nedenle orta hacimde bir eser yazmayı hedeflemiştir. Eserde tefsir, telif, i‘rab, nüzul sebepleri, fıkhi hükümler ve garib hadisler gibi 10.000’den fazla mesele ele alınmıştır. Hanif b. Hasan el-Kasımi tarafından tahkikli olarak neşredilmiştir (I-II, Beyrut 1995).2. VAḌAHU’L-BURHAN Fİ MÜŞKİLATİ’L-KURʾAN
Kur’an’ın anlaşılması zor ayetleri ve garib kelimelerini açıklamak amacıyla kaleme alınan bu eser, inkarcıların şüphe ve itirazlarına cevap vermeyi hedefler. Safvan Adnan Davudi tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (I-II, Dımaşk-Beyrut 1410/1990). Nisaburi, bu eserdeki beyitleri daha sonra şerh edeceğini belirtmiştir.3. ḪALKU’L-İNSAN
Kahire’de Darü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunan bir nüshası mevcuttur (nr. 2445). İnsanın yaratılışı ve karakteristik özelliklerini konu alan bu eserin Nisaburi’ye aidiyeti kesin değildir. Hanif b. Hasan el-Kasımi, eserin zühd, ahlak ve faziletlerle ilgili olduğunu ve adının Ḫuluku’l-insan şeklinde okunması gerektiğini belirtmiştir.4. CÜMELÜ’L-GARAʾİB Fİ TEFSİRİ’L-HADİS
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi (III. Ahmed, nr. 2334) ve Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Beşir Ağa [Eyüp], nr. 79) nüshaları bulunan bu risale, hadis tefsiri üzerinedir. Edirnevi’nin bu eseri İcazü’l-beyan’ın şerhi olarak zikretmesi bir hata olmalıdır.5. EL-MUCEZ Fİ’N-NASİḪİ VE’L-MENSUḪ
Dublin’de Chester Beatty Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunan (nr. 3883) bu eser, nasih ve mensuh konularını ele alır. Safvan Adnan Davudi, eserin bir nüshasının kendisinde olduğunu belirtmiştir. Hanif b. Hasan el-Kasımi ise eserin IV. (X.) yüzyıl alimlerinden nakiller içermesi nedeniyle Nisaburi’ye ait olamayacağını savunmuştur.6. GURERÜ’L-EKAVİL Fİ MEʿANİ’T-TENZİL
Nisaburi, bu eserini İcazü’l-beyan’da zikretmiştir (I, 55). Kur’an’ın anlamları üzerine derinlemesine bir çalışmadır.7. KIṬAʿU’R-RİYAŻ Fİ BİDEʿİ’L-İʿTİRAŻ
Bu eser, Nisaburi’nin Vaḍahu’l-burhan’da kaydettiği çalışmalarından biridir (I, 118).8. EL-GILALETÜ Fİ MESʾELETİ’L-YEMİN ʿALA ŞÜRBİ’L-MAʾ MİNE’L-KUZ VE LA MAʾ Fİ’L-KUZ
Yine Vaḍahu’l-burhan’da zikredilen bu eser (I, 139), fıkhi bir meseleyi ele almaktadır.DİĞER ESERLERİ
Nisaburi’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri şunlardır:Dürerü’l-kelimat ʿala gureri’l-ayati’l-muhime li’t-teʿarużi ve’ş-şübühat
Şevaridü’ş-şevahid ve kalaʾidü’l-kasaʾid
el-Esʾiletü’r-raʾiʿa ve’l-ecvibetü’s-sadiʿa
et-Tezkire ve’t-tebsıra fi mesaʾili’l-fıkh
Fıkıh usulüne dair bir eser (Cümelü’l-garaʾib’de zikredilmiştir).
SIKÇA SORULAN SORULAR
Soru: Nisaburi’nin en önemli eseri hangisidir?Cevap: Nisaburi’nin en önemli eseri, Kur’an’ın anlamları üzerine yazdığı İcazü’l-beyan ʿan meʿani’l-Kurʾan’dır.
Soru: Nisaburi nerede müderrislik yapmıştır?
Cevap: Nisaburi, Dımaşk’ta el-Medresetü’l-Muiniyye’de müderrislik yapmıştır.
Soru: Nisaburi’nin tefsir alanındaki diğer önemli eseri nedir?
Cevap: Vaḍahu’l-burhan fi müşkilati’l-Kurʾan, Nisaburi’nin tefsir alanındaki bir diğer önemli eseridir.
Soru: Nisaburi’nin eserleri hangi konuları kapsar?
Cevap: Nisaburi’nin eserleri tefsir, dil, fıkıh, ahlak ve insanın yaratılışı gibi konuları kapsar.
Soru: Nisaburi’nin ölüm tarihi nedir?
Cevap: Nisaburi’nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, 550 (1155) yılında öldüğüne dair bilgiler doğru değildir.
